En Melgaço, na pontella de acceso ao Museo Espaço Memória e Fronteira quedou chantado un monolito que reivindica a memoria de Xosé Velo Mosquera “Pepe Velo” ao tempo que nel se deixa constancia do agradecemento ao pobo daquel concello minhoto por ter dado acubillo aos moitos galegos e galegas fuxidos da represión desatada pola sublevación militar do ano 1936.
O monolito, realizado con esmerado feitío pola Escola de Canteiros da Deputación de Pontevedra recolle o texto que expresa non nidieza a reivindicación histórica do nacionalista galego máis preclaro da resistencia ao franquismo e defensa dos ideais do iberismo, ideal de unidade dos pobos peninsulares, e impagable débeda de cantos tiveron que cruzar ás alancadas cada un dos 60 quilómetros da fronteira de Galicia e concello de Melgaço. Castro Laboreiro foi sen dúbida o escenario xeográfico no que se axuntou o maior número de fuxidos que foron acubillados pola solidariedade daquelas aldeas castrexas.
Na inauguración do monolito sucedéronse diversas intervencións co denominador común da reivindicación da memoria. O presidente da Fundación L. Peña Novo abríu a quenda das intervencións para deixar constancia da importancia histórica de Xosé Velo Mosquera, figura aínda descoñecida para moitos galegos. Luís García Mañá, en nome da Asociación de Amigos do Couto Mixto, centrou a atención na solidariedade dos pobos arrainos que sempre foi recíporoca. Antón Piñeiro, biógrafo de Pepe Velo, leu as cartas que se cruzaron o homenaxeado a a súa muller cando el morou durante uns días na vila balnearia de Melgaço despois de abandonar o agocho durante oito meses en Moreiras, aldea de Celanova, camiño de Lisboa. Noemi Outeda, deputada provincial, tamen fixo fincapé na figura de Pepe Velo, descoñecida e agora reivindicada para a memoria. Américo Rodrígues,autor dun documentado artigo “Refugiados e Gerrilheiros Antifranquistas em Castro Laboreiro (1936-1943)” que estivo acompañado Paul Feron-Lorenzo, fillo da mestra Eudosia Lorenzo Díaz, refuxiada naquela serra, fixo un percorrido histórico polas vicisitudes que tiveron que pasar aqueles homes e mulleres galegas que atoparon nas brandas e inverneiras agochos seguros para safárense da represión franquista.
Pechou o acto a Vicepresidenta da Cámara Municipal de Melgaço, Maria José Nóvoas Pinho, agradecendo que fose escollido o Concello para a celebración do acto e perpetuación pétrea da memoria de sofrimentos de centos de galegos e galegas naquelas terras. A homenaxe foi promovida pola Fundación Lois Peña Novo, Asociación de Amigos do Couto Mixto e Cámara Municipal de Melgaço, presidida por Manuel Batista Calçada Pombal, que prestou o seu entusiástico apoio e tamén pola Deputación Provincial de Pontevedra.